,, Macewy i ich symbolika". Wykład wygłoszony przez Jolantę Bilską, nauczycielkę j. polskiego podczas uroczystości upamiętniających 80. rocznicę wybuchu powstania w getcie warszawskim

Symbolika żydowskiej sztuki nagrobnej

Cmentarz żydowski potocznie nazywany jest kirkutem.To zapożyczone z niemieckiego do jidisz słowo Kirchhoff. Sami Żydzi używają nazwy hebrajskiej bejt olam ( dom wieczności), bejt chaim ( dom życia) lub dom grobów ( bejt kwarot) . W religii judajskiej obowiązuje nakaz pochówku, najlepiej w dniu śmierci. Ciało grzebie się w ziemi, w całunie lub trumnie z nieheblowanych desek i bez gwoździ, Zmarłego ukłano głową na wschód.Wrzucano garść ziemi z Palestyny, co symbolizować miało pochówek w Ziemi Świętej. Najpóżniej w rok od pogrzebu należało postawić nagrobek. Był on wyrazem hołdu i formą oznaczenia grobu. Zwyczaj stawiania macew, czyli pomników, kamieni, sięga czasów średniowiecza.

Od końca XVI wieku zaczęto umieszczać na pomnikach motywy dekoracyjne. Macewy wykonywano z kamienia, który był dostępny na danym terenie, np. z piaskowca, granitu. Ubogie rodziny zamawiały macewy drewniane.W wieku XIX wykonywano czasami macewy z żeliwa.Malowano je na żółto, niebiesko, czerwono. Typowa macewa zawiera inskrypcję w języku hebrajskim i elemnety symboliczne w postaci płaskorzeźby. Składała się ona ze stałych części: 1. element początkowy to dwie litery – skrót od zwrotu „tu spoczywa”. 2. właściwa inskrypcja: imiona i nazwisko zmarłego, dane dotyczące ojca (mężczyźni), męża (kobiety), miejsce pochodzenia, zajmowane stanowiska, tytuły napisanych utworów, datę śmierci i pogrzebu. Najważniejszą informację – imię – wyróżniano kształtem, wielkością bądź kolorem liter.

Laudacja (pochwały zmarłego)

Najczęściej chwalono u mężczyzn pracowitość, prawość, bogobojność, skromność, zacność, dobroczynność. Stosowane są także powszechnie tytuły: nasz nauczyciel, rabin i mistrz, czcigodny rabin, głowa wygnania, gaon, korona naszej głowy. Na macewach kobiet wychwala się ich szlachetność, matczyną troskę, dzielność, bogobojność, dobroczynność Lamentacja wyraża ból i poczucie straty bliskich. 3. element końcowy fraza: Niech będzie dusza jego zawiązana w woreczku żywych / z duszami sprawiedliwych, które są w ogrodzie rajskim. Niech jego dusza będzie włączona w wieniec wiecznego życia Wśród motywów plastycznych, występujach na macewach, można wyodrębnić pięć grup tematycznych:rośliny( drzewo, winorośl,), symbole światła, przedmioty, zwierzęta.Postaci ludzkich nie umieszczano, jeśli już to jakiś fragment ciała, np. ręce. Motywy ozdobne odnosiły się do zawodu, imienia, zasług zmarłego, jego stanu cywilnego, pochodzenia. Tora w postaci zwoju była symbolem umieszczanym na grobach wybitnych rabinów i przywódców religijnych. Pięcioksiąg stanowił symbol mądrości i Bożego prawa. Korona to również symbol Tory, uczoności i pobożności. Księgi umieszcza się na grobach osób uczonych w piśmie, mężczyzn zajmujących się przepisywaniem Tory (sofer). Do tej kategorii zaliczyć również można Tablice Przykazań i pióro pisarskie. Wąż Eskulapa symbolizował zawód lekarza lub aptekarza. Wąż połykający własny ogon jest symbolem wieczności. Popularnym motywem było drzewo- drzewo życia i drzewo poznania dobra i zła. Złamane drzewo, widniejące na nagrobku, oznacza przedwczesną nagłą śmierć. Samo drzewo można było przedstawić również za pomocą gałęzi, liści czy owocu danego drzewa.

Kolejnym symbolem jest winorośl.

 Winorośl i winnica są przede wszystkim alegorią Narodu Wybranego. Wiele symboli odnosi się do światła- objawienia, olśnienia. Słońce, księżyc, gwiazdy, są symbolami związanymi ze sferą boskości i światła boskiego – mądrości. Innym źródłem światła są świece.Przedstawienia świec występują najczęściej, jeśli nie tylko, na nagrobkach kobiet. Głównym zadaniem kobiety w piątkowy wieczór jest zapalanie świecy - widoczny znak rozpoczęcia szabasu. Nieodłączny związek ze świecami mają świeczniki i kaganki. Świeczniki mogły mieć różną liczbę ramion: trzy, pięć, dziewięć - w zależności od rytuału, w którym były używane. I podobnie jak w wypadku drzewa, złamana świeca oznaczała nagłą śmierć, przedwczesny zgon młodej osoby. Skarbonka często występuje z dłonią, która wrzuca pieniążek Związane z micwą dobroczynności i dawania jałmużny. Kolejnym znakiem jest symbol dłoni złożonych w geście błogosławieństwa. Symbol ten umieszczany jest na grobach Cohenów (kapłanów z plemienia Lewiego). Jest to układ dłoni, który rabin ustawia do błogosławieństwa podczas modlitwy. Dzban, misa z wodą to symbol zarezerwowany dla potomków plemienia Lewiego. Lewici byli pomocnikami kapłanów w świątyni. Na macewach zobaczyć można przedstawienia zwierząt. Określone zwierzęta miały związek z imionami. I tak: lew - oznacza imię Arie, Lejb; jeleń - imię Cwi, Hirsz; niedźwiedź - imię Dow, Ber; wilk - imiona Zew, Wolf, Beniamin; owca - imiona Rachela, Rebeka; gołąb - imiona Taube lub Jona; ptak - imiona Cipora, Fejgl. Bardzo częste jest pojawianie się zwierząt fantastycznych, takich jak jednorożce czy gryfy. Najpopularniejszym symbolem kojarzącym się z judaizmem i Żydami jest Gwiazda Dawida. Tak naprawdę tarcza Dawida. Król Dawid, idąc na wojnę, miał namalowany na tarczy ten znak. Z czasem gwiazda stała się symbolem ruchu syjonistycznego. Ornamentyka nagrobna nawiązuje do życia i zasług zmarłych. Bogata symbolika wykorzystywana na cmentarzach żydowskich jest wyrazem bogatej kultury i znaczenia symboli w codziennym życiu.

 - Symbole, o których mówiłam, zobaczyć można na macewach z radzyńskiego cmentarza: księgi- symbol mądrości, drzewo- symbol życia czy świacznik szabasowy. Przywołam tekst inskrypcji, widniejącej na macewie z tego cmentarza ( na fotografii).  Autorem tłumaczenia jest profesor Andrzej Trzciński Awraham Szmuel ben Mosze Jehuda, Odszed³ 16 marcheszwan 5658 tj. 11 listopada (czwartek) 1897 r. Dalej jest krótkie epitafium Mąż prawy pośród szczodrych. Kroczył drogą dobrych. Gdy było jeszcze ciemno i wieczorem swą modlitwą zasilał jak pokarmem swoją duszę. U kresu dni powstanie do nowego życia. Oto ten, spoczywający Awraham Szmuel syn Mosze Jehudy, pamięc jego niech będzie błogosławiona.Niech będzie dusza jego zawiązana w woreczku żywych.